درآمدی بر زیباشناسی باغ ایرانــی

مقدمه :

 

باغ ویلا ایرانی در تاریخ هنر باغسازی جهان با سبک و هویت ویژه خود شناخته می‌شود . اصول شکل دهنده باغ ایرانی ، با عمر حداقل دو هزار و پانصد سال ، که از آثار باستان شناختی بر می‌آید ، طی دهه‌های معاصر موضوع نوشته‌های متعددی بوده است . نوشته هایی که اغلب به توصیف ، تحسین و در بهترین حالت به طبقه بندی شکلی از گونه‌های باغ ایرانی با توجه به متغیر‌های زمین ، تقسیمات درونی ، عناصر باغ و امثال انها پرداخته است . نظریه مشهور " اصالت شکل چهارباغ در طرح افکنی باغ ایرانی " مشهورترین فرضیه ای است که در زمینه مبانی معنوی شکلگیری فضا و منظره سازی در باغ ایرانی ارائه شده است . با این حال این نظریه ، که با اکثر نمونه‌های تاریخی انطباق ندارد ، قادر به تبیین روند تحولات فضایی و منظره سازی در باغ ایرانی نمی‌باشد . به نظر می‌رسد شرط لازم برای تبیین اصول باغسازی ایرانی بررسی سلیقه زیباشناسی ایرانیان و تبلور آن در هنر باغسازی انها باشد . در این صورت پس از شناخت پیستی زیبایی در باغ ایرانی می‌توان از چرایی و اصول شکلگیری آن سخن گفت .

 

طرح مسئله

روش مطالعه زیبایی در باغ و باغچه ایرانی به صورت اکتشافی ، مبتنی بر بررسی نمونه‌ها و انطباق آنها با فرضیه تحقیق است . در بررسی تطبیقی آثار برجای مانده از باغ ایرانی ، از قدیمیترین انها در پاسارگاد مربوط به عصر کوروش هخامنشی ( قرن ششم پیش از میلاد ) تا سده گذشته ( دوره قاجار ) ، که آخرین نمونه‌های مبتنی بر سنت باغسازی ایرانی پدید آمد ، عناصر مشترکی را می‌توان یافت که مقدمه زیباشناسی باغ ایرانی را شکل می‌دهد . اگرچه ظهور اسلام و دگرگونی فرهنگی ایرانیان افقهای جدید معرفتی را گشود و تغییراتی در محصولات تمدن آنها ایجاد کرد ، لیکن طبیعت و عناصر منظر در فرهنگ جدید محترم و ایه شمرده می‌شود . تفییر مفهوم انها از " مقدس " در فرهنگ پیش از اسلام به " ایه " در دوره اسلامی ، که هم جهت و دارای مراتب مختلف است ، مانع ایجاد دگرگونی بنیادی در نقش منظر در باغ شده است . از اینرو زیبایی شناسی منظره در باغ ایرانی را می‌توان تداوم و صورت کامل شده وضعیت نخستین آن دانست .

زیبایی در باغ ایرانی ریشه در مفاهیم اولیه انسان ایرانی از طبیعت و عناصر منظر دارد ، مفاهیمی که بعدا ذیل نگرش اسلامی دچار تغییراتی شده است . لیکن تکرار صورت زیبا و انس جامعه با آن اگر مدعی جدیدی برای نفی ان نباشد ، زمینه ساز تشکیل و قوام سلیقه زیباشناسی اقوام است . از اینروست که می‌توان نمونه هایی از منظر ( طبیعت گزیده ) را یافت که ابداع آن متکی بر ذهن و نگاه فرهنگ ایرانی باستان بوده و بعدا با وجود تغییر نگرش ، بدلیل تفسیر پدیری و عدم تضاد با نگاه جدید به حیات خود ادامه داده است .

 

فرضیه

 

زیبایی در باغ ایرانی در ابتدا همراه با مفاهیم خیر و مفید به صورت بسیط و یکجا معنا شده است . از اینرو اثر مولفه‌های ذهنی و محیط زندگی ایرانیان در طول تاریخ همچون دین ، آیین ، فرهنگ ، قدسیت ، اقلیم و عملکرد در آفرینش زیبایی در باغ ایرانی غیر اغماض است . در طول تاریخ زیبایی به سامانه ای با ویژگیهای شکلی مستقل بدل گردید ، در حالیکه تعامل مولفه‌های پیش گفته در صورت بخشی به سامانه جدید غیر قابل اغماض است . محصول تعامل عوامل یاد شده نظامی از زیبایی شناسی دوگانه است : از یک سو بر مبتنی بر ادراک محسوس و لذت افرینی برای حواس انسان است ؛ و از سوی دیگر شخصیتی نمادین و نشانه ای دارد .

 

عناصر مشترزیباسازنده در باغ ایرانی

 

1. چشم انداز بی کران :

در باغ ایرانی ، محوری وجود دارد که در طول بزرگتر ان کشیده شده است . این محور ستون فقرات باغ و مکان استقرار عناصر مهم کارکردی و شکل دهنده منظره اصلی آن است . ساماندهی محور ، علیرغم عملکرد ان به عنوان مکان استقرار عناصر باغ مبتنی بر نقش کارکردی ان نبوده و ایجاد فضایی وحدت دار ، که منظره در آن اصالت دارد ، مد نظر است . در این اقدام بیش از مکانیابی عملکردها ایحاد فضا و منظره ای خاص که " حال " ویژه باغ ایرانی را تولید کند هدف گیری می‌شود : بردین از بیرون و توجه به درون ؛ پدید آوردن فضای تامل از طریق مواجهه انسان با فضای بی انتها و ساخت و پرداخت منظره بیکران و لایتناهی در عرصه محدود تفرج ، طلب نشاط ، سرخوشی و رهایی از قیدهای روزمره است ؛ گونه ای از رهایی و سرخوشی که امکان نگاه به درون را فراهم می‌آورد .

 

1. حضور آب

در باغ ایرانی صورتهای مختلف حضور اب شرط زیبایی منظر است . علیرغم یک گمان نادرست که توجه به آب در باغ ایرانی را به اقلیم خشک ناحیه مرکزی ایران نسبت می‌دهد ، تصور باغ ایرانی به مثابه یک کل بدون نقش آفرینی آب ، ناممکن است . به شهادت نمونه‌های تاریخی باغهای ایران در اقلیم معتدل شمال و کوهستانی غرب آب همیشه نقشی محوری در ساخت منظره و فضای باغ داشته است . هر گاه مقدار بشتری از آب در دسترس بوده نقش پررنگتری از آن را در ساخت منظرین باغ می‌توان دید نقش پررنگ اب در باغ عباس آباد بهشهر گواه معنای مهمتر آب نسبت به گیاه در ذهن ایرانی باستان است .

 

1. تنوع فضایی و فضاهای مستقل

باغ ایرانی ترکیبی از فضاهای مستقل و کامل است . جز فضای اصلی باغ که بر اساس مجور اصلی شکل گرفته ، در نقاط دیگر آن فضاهای جداگانه پدید امده که هیچ یک باقی مانده از فضای دیگر نیست . توجه هنرمند باغساز به طراحی فضای کامل از نظر هندسه فضا و عناصر موجود در آن به نحوی که بتوان هویت جداگانه و مستقل هر یک را مخاطب قرار داد و آنها را به اسم اختصاصی خود نامید ، بخشی از زیبایی شناسی او را شکل می‌دهد .

 

1. تعامل با طبیعت به جای طبیعت گرایی یا طبیعت گریزی

طبیعت در باغ ایرانی نقش خاص دارد ؛ نه همچون باغهای پس از رنسانس در هراس از معنای پلید طبیعت یکسره نمادپردازانه و سمبلیک است ، و نه چون باغهای شرقی محو طبیعت ، ناتورالیتسی و بدون تعامل با انسان ، ویلبر زیبایی شناسی گیاه در باغ ایرانی را طبیعت گرا عنوان کرده است . وی این نظر را از ارایش نکردن درخت و طرح کاشت درهم گلها استتناج کرده است .

 

1. منظره سازی شورانگیز ( مکان تامل )

باغ را در ادبیات امروز جهان غرب برگرفته ای از طبیعت دور افتاده از انسان در زندگی شهری حسرت بار او می‌شناسند ، در این نگاه هر چ باغ دارای نشانه صریحتری از طبیعت بیرون شهر باشد محبوبتر است . در دنیایی که هنوز دورافتادگی زندگی ماشینی رواج نیافته رویکرد انسانی که در متن طبیعت زندگی می‌کند به باغ قابل تامل است . باغ برای این انسان بیش از آن که عنصری زیست محیطی باشد دارای بار معنایی است .

 

1. هندسه مستطیلی

مداخله او در طبیعت به صورت تحمیل هندسه ویژه هنر ایرانی ، که منشا ان شناخته نشده ، به ساختار محیط است . باغ ایرانی در هر جا که مقدور بوده مستطیلی از زمین را به خود اختصاص داده  بی توجه به شکل محیط و اقتضای ان زیبایی شناسی خود را اعمال کرده است .

 

1. درون گرایی و محصوریت "

باغ ایرانی اگرچه فضایی بیرونی است ، لکن همیشه محصور است . یک گروه از مورخان هنر حصار باغ را ناشی از اقلیم گروهی متاثر از ضرورت امنیت و برخی نیز ناشی از سنت اجتماعی پرهیز از چشم زخم دانسته اند .

 

1. باغ دو رنگ ( بی کروم )

دامنه رنگ در باغ ایرانی بسیار محدود است ، رنگهای باغ برگرفته از محیط هستند . ساخته‌ها و معماری باغ همرنگ با محیط اطراف و با مصالح بوم آورد پدید می‌آیند . علیرغم ان که معماری ایران دارای تنوع رنگی زیادر در تزئینات خود است ، باغسازی ایران تلاش زیادی داشته تا باغ را با دو رنگ غالب سبز و مصالح خاکی رنگ ارانه کند .

 

منبع : مقاله به همین نام

 

 

 

 

 

)