بـــاغ ارم شیــراز

بــاغ ارم

 

باغ ارم در شمال در شمال غربی شیراز ، واقع در خیابان ارم بوده و از ضلع شمال غربی به بلوار دانشچو ( خیابان آسیاب سه تایی ) محدود می‌گردد . بطوریکه از اسناد تاریخی بر می‌آید ، باغ ارم تا سال 1325 ه.ش در خارج شهر شیراز و در سمت شمال غربی آن واقع بوده و اطراف آن بیابان و رودخانه و سنگلاخ بوده است . با گسترش شهر شیراز ، به تدریج این باغ در داخل شهر و در شمال غرب آن قرار گرفت و هم اکنون با گسترش بیشتر شهر شیراز به سمت غرب ، این باغ در شمال شهر شیراز قرار گرفته است . باغ ارم از ضلع شمال غربی به بلوار دانشجو ( خیابان آسیاب سه تایی ) ، از شمال شرقی به بلوار ارم و در راس شمالی به میدان ارم مجدود می‌گردد . این باغ در دامنه کوه آسیاب سه تایی قرار داشته و در حدود 2-3 کیلومتر تا کوه معروف بابا کوهی ، در شهر شیراز فاصله دارد .

 

باغ ارم شیراز بطور مسلم از دوره سلچوقیان . در تمام دوره آل اینجو و آل مظفر و گورکانیان وجود داشته و با توجه به اینکه سیستم فئودالی بطور کامل بر جامعه آن دوره حاکم بوده بدون تردید بانیان و صاحبان باغ ارم که باغی ارزشمند بوده ، در آن زمان جکام وثت بوده اند ، احتمال می‌رود اتابک قراچه که از طرف سنجر سلجوقی به جکومت فارس منصوب بوده دستور احداث این باغ را داده باشد .

بعد از وی تا جلوس شاه شیخ ابواسحاق اینجو که احتمالا باغ ارم را در تصدی داشت ، اطلاعی از نحوه مالکیت این باغ در دست نیست ، شاه شیخ ابواسحاق اینجو در سال 742 ه . ق جلوس نموده و در سال 752 ه.ق کشته شد . پس از انقراض سلسله آل اینجو بوسیله آل مظفر ، احتمالا باغ ارم به مالکیت سلاطین آل مظفر در آمده است و در عهد شاه منصور اخرین پادشاه این خاندان که به دست گورکانیان کشته شد ، باغ در نهایت آبادانی و شکوه بوده است ، از عصر صفویه به بعد باغ ارم در نوشته‌های جهانگردان ، آباد و باشکوه توصیف شده است . در عهد کریم خان زند احتمالا باغ ارم در مالکیت سران سلسله زندیه بوده و مانند سایز ابنیه و باغهای شیراز مرمت یافته است . از اواخر دوره زندیه تقریبا بیش از هفتاد و پنج سال باغ ارم در تصاحب سران ایل قشقائی بوده است . خاندان  جان خان قشقائی که از دوره فتحعلی شاه قاجار با سمت ایلخانی و ایل بیگی بر ایل قشقائی فرمانروایی می‌کردند ، مدت مدیدی این باغ را در اختیار داشته و از انجا به عنوان مقر فرمانروایی خود در شهر شیراز استفاده می‌کرده اند . نخستن ایلخان این خاندان یعنی جان خانی و پسرش محمد قلی خان عمارتی باشکوه در این باغ بنا نهادند .

 

در اوایل دوره قاجاریه بعضی از سران ایل قشقائی که مالکین سابق ارم بوده اند در گوشه ای از این باغ به خاگ سپرده شده اند که در حال حاضر نشانی از این قبور در دست نیست . ساختمان عمارت این باغ در دوره ناصر الدین شاه قاجار هنوز مرغوب و قابل توجه بوده است . در دوره سلطنت ناصر الدین شاه ، حاج نصیر الملک شیرازی باغ را از خاندان ایلخانی خریداری نموده و ساختمان فعلی موجود در باغ را به جای عمارت ایلخانی بنا نمود ولی احتمالا اساس ساختمان قبلی را حفظ کرده است . پس از درگذشت حاج نصیر الملک در سال 1311 ه.ق تزئینات بنا و بعضی قسمتهای ناتمام بوسیله ابوالقاسم خان نصیر الملک ، مالک این باغ اتمام یافته است .

در آن زمان توصیفی توسط فرصت الدوله شیرازی راجع به این باغ داده شده که به شرح زیر می‌باشد . . . .بستانی است بی مثال و کلشنی است بهشت تمثال .... سروهایش سر به فلک کشیده ، عماراتی دارد شاهانه مشتمل بر تالاری که به واسطه دو ستون قوی پیکر بر پاست و ارسی‌ها ، گوشواره‌ها و اتاقها و رواقهای دیگر را از فوقانی و تحتانی دار است . ابشارهای متعدده از هر جانب آن روان است و سبزه‌های اطراف جویش چون خط برگرد عارض نوش لبان . بنای اول آن را محمد قلی خان ایلخانی نهاده سپس مرحوم حاجی نصیر الملک خریده و حکم به بنیاد مذکور داده . حاجی محمد حسن معمار .... آن بنا را برآورده باغی دیگر بر آن افزوده اند . آن نیز هوایش معطر است ... خلوتی دیگر دارد که نارنجستان نام نهاده اند . باربند و کوشکی هم برای ان قرار داده اند ."

دونالد ویلبر باغ ارم شیراز چنین نگاشته است " ... برای مدت لالقل 75 سال این عمارت در تصاحب خان‌ها و یا سران قبیله قشقائی بود . همین ساختمان هسته مرکزی باغ به شمار می‌ورد . در این موقع دیواری در وسط باغ احداث کردند و بدین ترتیب باغ به دو قسمت تقسیم گردید . باغ ارم محبوبیت فراوان خود را مدیون درختان مرکبات و خیابان طویلی است که در دو طرف آن سروهای باشکوه غرس گردیده و ساختمان جالب توجهی که شاهد مهمان نوازی بی دریغ ایل قشقائی بوده است . هر چند یکبار مقداری از درختان مرکبات بر اثر سرمای سخت از ابین می‌روند در حالی که سروها در عرض پنجاه سال اخیر همچنان جذابیتا خود را حفظ کرده اند .... "

در تهمیه طرح باغ ، محور طولانی آن مشخص گردیده است . امروز کوشک اصلی ، هسته مرکزی این باغ و جاب توجه‌ترین جنبه آن را تشکیل می‌دهد . اطاقهای طبقه زیرین تقریبا زیرزمین است و تالار مرکزی آن را برای استراحت در روزهای گرم تابستان در نظر گرفته اند . نهر آب مستقیما از این تالار می‌گذرد و در سر راه خود قبل از اینکه به حوض بزرگی فرو ریزد استخر را پر می‌کند ، دیوارها و کف این تالار از کاشی‌های رنگین پوشیده شده است ، پلکانی این طبقه را به طبقه بالاتر و به راهروهایی که به تالار بزرگ منتهی می‌گردد متصل می‌سازد . منظره جنوبی آن همان ادامه محور اصلی است و از طرف شمال چشم انداز آن را تپه هایی تشکیل می‌دهد که در حاشیه رودخانه قرار گرفته است . در این محل نیز مانند بسیاری دیگر از ساختمانهای شیراز کاشیهای براق و سنگهای تراش میراث قدیم را از نو رواج می‌دهد . این قسمت سه گوش ( سنتوری ) منظره ای را متعلق به دوره ساسانیان که با کاشیهای رنگی زینت شده نشان می‌دهد در حالی که در طبقه ای که هم سطح زمین ساخته شده تخته سنگهای آهکی نسخه‌های تحریف شده ای است از نقوش برجسته دور هخامنشیان که در تخت جمشید دیده می‌شود .

 

باغ ارم پس از فوت ابوالقاسم خان نصیر الملک به فرزندش رسید و پس از چندی به یکی از سران ایل قشقائی فروخته شد . سپس به تصرف دولت درآمده و به دانشگاه شیراز واگذار شده است . دانشگاه شیراز مدتها به عنوان کاخ پذیرایی از آنجا استفاده می‌نمود . در سالیان 1350-1345 ه.ق این باغ با اعتبار واگذاری از طرف سازمان برنامه و بودجه و زیر نظر مسئولین وقت دانشگاه ، تعمیر اساسی شده و زمین وسیعی نیز در حاشیه بلوار ارم و بلوار آسیاب سه تایی به آن افزوده شده است . امروز باغ ارم همجنان در اختیار دانشگاه شیراز می‌باشد و در حقیقت به تمام مردم تعلق دارد .

باغ ارم شیراز به عنوان مکانی دیدنی و تفریحی مورد بازدید مردم و سیاحان قرار می‌گیرد . شیوه معماری عمارت باغ ارم که در دوره پادشاهی ناصر الدین شاه قاجار بنا گردیده با ویژگیهای که دارد همچون سایر بناهای همانند آن دوره پیروزی از اسلوب معماری زندیه و صفویه است .

 

عمارت اصلی باغ ارم که فعلا موجود و از ساخته‌های دو نصیر الملک بشمار می‌آید سمت مغرب باغ قرار دارد . این عمارت رو به مشرق و دارای سه طبقه است و از لحاظ معماری ، نقاشی ، حجاری ، کاشی کاری و گچ بری شاهکار صنعت و هنر دوره قاجاریه است . طبقه زیرین که هم سطح زمین است در وسط دارای یک تالار اصلی بنام حوضخانه است . دو طرف این حوضخانه دو راهرو است و در انتهای هر دو راهرو پله هایی برای رفتن به طبقه بالا ساخته شده است . در دو طرف راهروها نیز دو سالن بزرگ است . مجاور سالن ضلع جنوبی آشپزخانه خیلی وسیعی است . طبقه دوم عمارت چنانکه گفته شد در وسط ایوانی بزرگ با دو ستون بلند دارد . در پشت ایوان یک سالن بزرگ واقع است و دو جانب آن دو راهرو می‌باشد که بالای ان دو گوشوار است و چهار اتاق نیز در طرفین راهروها است .

 

باغ ویلا‌های بسیاری در مناطق مختلف شهریار وجود دارد که به این سبک ساخته شده است .

)